Ze verrichtten baanbrekend werk, maar toch kent (bijna) niemand hun naam. Voor de podcast Alles voor de wetenschap onderzocht journalist Edda Heinsman de levens van indrukwekkende vrouwelijke wetenschappers uit de vorige eeuw. Vijf verhalen over tegenwerking en doorzetting, over seksisme en liefde.

Waar komt het idee voor deze podcast vandaan?
“Ik heb zelf natuur- en sterrenkunde gestudeerd. Tijdens de colleges hoorde ik altijd interessante verhalen, waarvan ik dacht: dit zouden meer mensen moeten horen. Zo ben ik de journalistiek ingerold. Tijdens het maken van een podcast over filosoof en sterrenkundige Anton Pannekoek viel de naam van Elsa van Dien. Ze promoveerde aan Harvard, deed daar belangrijke onderzoeken op het gebied van sterrenkunde en hield later in haar eentje een sterrenwacht op Indonesië overeind. Toch had ik nog nooit van haar gehoord. Ik werd nieuwsgierig en ging verder graven met behulp van wetenschappers en historici. Er zit oorlogsdrama in, JFK komt nog even voorbij, je valt van de ene verbazing in de andere. Ik had Elsa heel graag gekend. Ze is 93 jaar geworden en altijd nieuwsgierig gebleven, zo leerde ze op latere leeftijd nog het babylonische spijkerschrift, omdat ze oude astronomische geschriften wilde kunnen ontcijferen. Zo wil ik ook oud worden.”

Elsa kwam je tegen tijdens je research, maar hoe bepaalde je de andere vier namen?
“Een gebrek aan verhalen is er absoluut niet, ik zou makkelijk nog een paar series kunnen maken. Er was een samenwerking met Stichting Academisch Erfgoed en ik had zelf een paar suggesties. Ook heb ik gekeken naar verschillende vakgebieden en vrouwen die verspreid over Nederland woonden. Zo kwam ik scheikundig ingenieur en stralingsdeskundige Antonia Korvezee tegen, die nog in het lab van Marie Curie heeft gewerkt. En botanica Tine Tammes, de tweede vrouwelijke hoogleraar in Nederland, die veel onderzoek deed op het gebied van genetica. Tine is overleden in 1947 en werkte dus in een periode dat er veel gepraat werd over eugenetica, het idee van een übermensch creëren. Ik vond het heel spannend om te onderzoeken wat zij daarvan vond. Ze was erg gepassioneerd over het uitroeien van ziektes en andere ellende, maar dat wilde ze vooral doen door de omstandigheden waarin we opgroeien te verbeteren. Zo ontrafelden we stukje bij beetje het leven van haar en de andere vrouwen.”

Ze zijn krachtig, tonen veerkracht en optimisme, maar toch zijn ze bij veel mensen onbekend. Zelfs in de wereld van de wetenschap. Waarom is dat zo denk je?
“Daar zijn allerlei redenen voor. Seksisme is natuurlijk een belangrijke. Elsa van Dien verdween een hele tijd van de radar toen ze trouwde: getrouwde vrouwen mochten toentertijd niet eens werken. En Tine Tammes deed twaalf jaar lang onderzoek zonder ervoor betaald te worden, dat zag je mannen écht niet doen. Soms vond ik dat frustrerend. Dan dacht ik tijdens het maken: kom nou eens wat meer voor jezelf op. Maar dat is met de blik van nu. Deze vrouwen leefden in een andere tijd, met andere conventies. Ik vond het ook belangrijk om geen gevoel neer te zetten van ‘oh wat zijn ze zielig’, maar meer te benadrukken hoe gedreven en inspirerend ze waren. Het zet je wel aan het denken. Dit zijn vrouwen die geen eigen lab kregen, overgeslagen werden voor een professoraat. Wat zouden ze wel niet allemaal voor elkaar gekregen hebben, als ze wel dezelfde kansen hadden gehad als hun mannelijke collega’s?”

Het verhaal van Ida Frye, bekend als Zuster Gaudia, is ook bijzonder. Ze was een van de grondleggers van het autisme-onderzoek, maar kreeg nooit de erkenning daarvoor die collega’s als Hans Asperger wel kregen. Hoe heb je haar verhaal ontrafeld?
“Samen met onderzoeker Niels Springveld, die zelf ook autisme heeft. Hij toverde à la Robert ten Brink opeens een verrassing tevoorschijn: drie nichtjes van de eerste persoon die ooit werd gediagnosticeerd met autisme, door Ida dus. Zo wordt een verhaal tastbaar. Het is allemaal niet zo lang geleden als je misschien denkt.”

De vijfde vrouw is natuurkundige Caroline Bleeker. Zij ontwikkelde samen met Frits Zernike een microscoop, waar alleen hij de Nobelprijs voor kreeg.
“Ja, dat was een pijnlijke episode. IVF-specialisten kunnen hun werk niet doen zonder die uitvinding. Maar ze heeft, ondanks de beperkingen van de tijd waarin ze leefde, ook ontzettend veel voor elkaar gekregen. Zo richtte ze een eigen succesvol bedrijf op, de regering was een grote klant van haar en bestelde veel van Caroline’s verrekijkers. Gijs van Ginkel heeft een biografie over haar geschreven en ontfermde zich via via over haar erfenis. Hij gaf me een kettinkje met een klein loepje eraan, dat ik nu vaak draag. Zie ik iets interessants, dan kan ik dat beter bekijken. Zo heeft ze me letterlijk en figuurlijk een nieuwe blik op de wereld gegeven.”

Wat was de grootste uitdaging tijdens het maken van de podcastserie?
“Je probeert een heel leven samen te vatten in drie kwartier. Wat laat je weg? En doe je wel recht aan hoe iemand écht was? Dat vond ik best ingewikkeld. Af en toe trok ik aan een draadje en kwam er weer een heel nieuw verhaal los.”

De rol van vrouwen in de wetenschap is nog steeds ingewikkeld, qua topposities en de loonkloof. Komt dat ook terug in de podcast?
“Op 23 juni hebben we een presentatie in het Allard Pierson museum, waar een extra aflevering opgenomen wordt voor de podcast van Focus. Onder andere Daphne Stam is te gast, die bij TU Delft vertrok vanwege de macho-praktijken die ze ervoer. Dat paste helaas niet meer in Alles voor de wetenschap. Er was zoveel te vertellen over deze vrouwen, dat ik geen ruimte meer had voor de huidige situatie. Maar dat vind ik wél heel belangrijk, dus op deze manier willen we er alsnog aandacht aan besteden. Er gaan dingen beter: toen ik studeerde was ik zo’n beetje het enige meisje bij natuurkunde, dat zie je nu niet meer. Het bizarre is dat dit evenwicht in de tijd van Caroline Bleeker beter was, met zo’n 30% vrouw. Maar omdat zij geen kansen kregen op werkgebied en werden gediscrimineerd, haakten ze stuk voor stuk af. Je ziet die cijfers nu weer groeien, maar dat moet nog veel beter. Daarom is het ook zo belangrijk om de verhalen van deze vijf vrouwen te delen. Door hun kracht te tonen, hoop ik ook vrouwen van nu te inspireren om ervoor te gáán.”

De vijf afleveringen van de podcast Alles voor de wetenschap zijn te beluisteren via de gratis  NPO Luister-app en andere podcastplatforms. Centraal staan de levensverhalen van sterrenkundige Elsa van Dien (1914-2007), botanica en genetica Tine Tammes (1871-1947), scheikundige en stralingsdeskundige Antonia Korvezee (1899-1978), orthopedagoog Ida Frye (1909-2003) en natuurkundige Caroline Bleeker (1897-1985). Alles voor de wetenschap is een podcast van de NTR, NPO Luister en de Stichting Academisch Erfgoed en kwam mede tot stand met financiële steun van de Wilhelmina Drucker Fundatie.

Interview: Sara Madou
Foto: Elvin Boer