Aflevering 1

Het CO-FLOW onderzoek, Merel Hellemons, Erasmus MC

CO-FLOW is een onderzoek naar het fysieke, psychische en cognitieve herstel en de kwaliteit van het nazorgproces na een besmetting met COVID-19 bij patiënten die opgenomen zijn geweest in een ziekenhuis in de regio Rotterdam-Rijnmond/Delft. Het onderzoek is mogelijk gemaakt door het COVID-19 Programma Zorg en Preventie van ZonMw (COVID-19 Follow-up care paths and Long-term Outcomes Within the Dutch health care system: a combined rehabilitation, pulmonary, and intensive care perspective (CO-FLOW study) | ZonMw Projects) en een startsubsidie van Erasmus MC, Rijndam Revalidatie en Zorginstelling Laurens. Het onderzoek is gestart in juli 2020 en alle deelnemers zijn inmiddels 2 jaar gevolgd. Op dit moment wordt alle verzamelde data geanalyseerd en de resultaten zullen vervolgens naar buiten worden gebracht. Ook de komende jaren wordt middels jaarlijkse vragenlijsten getracht meer inzicht te krijgen in het herstel op langer termijn.  

De CO-FLOW studie telt 650 deelnemers met een gemiddelde leeftijd van 60 jaar op het moment van ziekenhuisopname. In het plaatje hieronder ziet u de verdeling van het geslacht, wel/geen IC opname en de gemiddelde opnameduur in het ziekenhuis. De opnameduur is weergegeven voor deelnemers met en zonder IC opname. 

In het figuur hieronder ziet u de verdeling van de ontvangen nazorg:

Onze resultaten tot 1 jaar na ziekenhuisontslag laten zien dat het meeste herstel plaatsvindt in de eerste 6 maanden, zowel voor fysiek als mentaal herstel. Daarnaast zien we dat een groot deel van de deelnemers aanhoudende klachten ervaart 1 jaar na ziekenhuisontslag. De meest voorkomende klachten zijn: verminderde conditie (82%), vermoeidheid (65%), spierzwakte (57%) en concentratie en geheugenproblemen (54%).

CO-FLOW is kort na de eerste coronagolf gestart. Omdat COVID-19 een geheel nieuwe ziekte was, wilden we weten hoe patiënten zouden herstellen. De focus lag aanvankelijk op de ziekenhuispatiënten. De verwachting was dat bij die patiënten de meeste problemen zouden kunnen optreden in het herstel, zoals we bijvoorbeeld ook zien na een IC-opname voor andere infectieziekten. Gaandeweg werd echter steeds meer duidelijk dat ook patiënten na een milde (thuis-doorgemaakt) COVID-19 infectie vastliepen in hun herstel; deze groep is echter niet meegenomen in de studie en dit kon dit niet meer aangepast worden in het ontwerp van deze studie.  

In vervolgonderzoek streven we er naar ons te richten op de gehele groep patiënten met post-COVID en ook explicieter met bepaalde kenmerkende symptomen (zoals post-exertionele malaise [inspanningsintolerantie] en ontregeling van het autonome zenuwstelsel) mee te nemen in het onderzoek.

Er kunnen geen nieuwe deelnemers meer meedoen met deze studie.

In een sub-studie van CO-FLOW hebben we gekeken naar ontregeling van het immuunsysteem in relatie tot aanhoudende vermoeidheid en andere post-COVID klachten (IMMUNO-FATIGUE Onderzoek). Hieruit komt naar voren dat er bij post-COVID na ziekenhuisopname uitgebreide chronische ontregeling is van het immuunsysteem, maar dat er geen duidelijke relatie is met vermoeidheid specifiek. De resultaten van dit onderzoek zijn aangeboden ter publicatie, en worden momenteel op kwaliteit beoordeeld door vakgenoten.

Op dit moment is er, ondanks animo bij zowel artsen als patiënten, nog geen vervolgonderzoek gestart omdat er nog fondsen voor moeten geworven. Er lijkt in 2023-2024 initieel via de stichting Long COVID en later vanuit de overheid geld beschikbaar te komen voor meer biomedisch onderzoek naar long COVID. Ook het Erasmus MC heeft plannen voor vervolgonderzoek, die dan mogelijk plaats kunnen gaan vinden. Als dit onderzoek wel een vervolg krijgt zal er onder andere via de patiëntenorganisaties ((Long-COVID NL, Post-COVID) en de nazorgorganisatie C-support en via bij ons reeds bekend patiënten deelnemers worden geworven Als u mee zou willen doen, hou dan de website van de patiëntenorganisaties en C-support in de gaten.

De post-COVID polikliniek in het Erasmus MC is momenteel gesloten voor nieuwe verwijzingen via de huisarts. Dit heeft meerdere redenen: het is onduidelijk waar de zorg het best kan plaatvinden en door wie. Bovendien is er geen capaciteit voor de grote aantallen post-COVID patiënten en er is nog geen goede vergoedingsstructuur voor ingericht. Er wordt momenteel landelijk nagedacht over invulling van deze zorg binnen het op te zetten expertisenetwerk. Hopelijk zal er binnen afzienbare tijd met name ook voor patiënten met ernstige post-COVID meer duidelijk worden en zicht zijn op perspectief voor patiënten. 

Aflevering 2

Het spieronderzoek, Rob Wüst, VU Amsterdam

Het spieronderzoek wat de Vrije Universiteit Amsterdam uitvoert in samenwerking met het Amsterdam UMC richt zich op het beter begrijpen van spier-gerelateerde klachten en post-exertionele malaise (PEM) bij patiënten met post-COVID. Hieraan hebben vorig jaar 25 post-COVID patiënten en 25 gezonde personen meegedaan. De eerste resultaten zijn opgestuurd naar een wetenschappelijk tijdschrift voor beoordeling door vakgenoten, en zullen worden gedeeld als hier meer duidelijkheid over is. 

Post-exertionele malaise (PEM) is de verergering van klachten die ongeveer één tot twee dagen na fysieke of mentale inspanning ontstaan en die weken tot maanden kunnen aanhouden. PEM komt ook voor bij andere post-virale infecties en Myalgische Encefalomyelitis / Chronisch Vermoeidheidssyndroom (ME/CVS). PEM is een belangrijke beperkende factor waardoor patiënten met post-COVID vaak niet (volledig) kunnen werken en ook op andere vlakken ernstig beperkt zijn in hun functioneren. Door het optreden van PEM werken sommige vormen van revalidatie en fysiotherapie averechts op het herstel van deze patiënten.  

De onderliggende oorzaak van vermoeidheid en PEM is nog onbekend. Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat deze klachten mogelijk het gevolg kunnen zijn van een combinatie van een verstoord immuunsysteem, auto-immuniteit (antistoffen tegen lichaamseigen weefsel), skeletspierveranderingen en veranderingen in de bloedsomloop. Helaas is tot op heden nog geen behandeling beschikbaar voor deze klachten. Het zorgvuldig doseren van dagelijkse activiteiten en het inbouwen van voldoende rustmomenten kan helpen bij het voorkomen van PEM.

De spierbiopten die worden afgenomen in het kader van deze studie worden alleen voor wetenschappelijk onderzoek gebruikt. Het is daarom niet mogelijk om hier een verwijzing voor te vragen. Het onderzoek is nog in volle gang. Er wordt momenteel onderzocht welke veranderingen er precies optreden (en zo ja, bij wie) en of dit verband houdt met symptomen. Er worden op dit moment geen nieuwe proefpersonen meer gezocht voor deze studie.

Op dit moment heeft het onderzoek voldoende deelnemers en is het dus helaas niet mogelijk om u aan te melden.

Ja, er wordt nauw samengewerkt met onderzoeksgroepen van het Amsterdam UMC. We hopen op die manier kennis te delen en combineren om zo de oorzaak van langdurige klachten na een besmetting met COVID-19 te achterhalen.

Het succesvol werven van fondsen voor vervolgonderzoek maakt dat er mogelijk eind 2023 een nieuw onderzoek plaatsvindt bij patiënten met ME/CVS. Als u mee wilt doen, hou dan de websites van de verschillende patiëntenorganisaties  post-COVID NL en de nazorgorganisatie C-support in de gaten. 

Aflevering 2

Het hersenonderzoek, Nelleke Tolboom, UMC Utrecht en Denise Visser, Amsterdam UMC 

Een deel van de patiënten die een COVID-19 infectie heeft doorgemaakt houdt klachten zoals vermoeidheidsklachten en klachten van het denkvermogen. Deze klachten kunnen nog maanden na de infectie aanwezig zijn en kan mensen erg beperken in hun functioneren. De precieze oorzaak van deze klachten is nog onbekend maar mogelijk spelen ontstekingsprocessen in de hersenen een rol. Ontstekingsprocessen in de hersenen kunnen we in beeld brengen door middel van het maken van een PET scan met het stofje [18F]DPA-714 .  

Met een PET scan maken we gebruik van een licht radioactieve maar ongevaarlijke stof. De radioactieve stof die gebruikt wordt in dit onderzoek heet [18F]DPA-714 en deze stof bindt zich tijdelijk aan immuuncellen in de hersenen. Hiermee kunnen we ontstekingsprocessen in de hersenen in kaart brengen. Ook willen we onderzoeken of deze ontstekingsprocessen samenhangen met de ernst van de klachten die iemand ervaart.  
 
In deze studie (gefinancierd door ZonMW VeCosCO:Neurobiologische basis van langdurige cognitieve klachten en vermoeidheid na COVID-19 | ZONMW) onderzoeken wij of er sprake is van ontstekingsreacties in de hersenen bij mensen met langdurige vermoeidheidsklachten of klachten van het denkvermogen na een COVID-19 infectie. We vergelijken deze groep mensen met mensen zonder langdurige vermoeidheidsklachten of klachten van het denkvermogen na een COVID-19 infectie, en met mensen die geen COVID-19 infectie hebben gehad. 

Dit doen we in twee delen. Hierbij hebben we voor deel 1, 125 deelnemers met langdurige klachten na een COVID-19 infectie en 75 deelnemers zonder langdurige klachten na een besmetting met COVID-19 onderzocht. Voor deel 2 zijn een aantal mensen van de bovenstaande groep (40 mensen met langdurige klachten en 15 mensen zonder langdurige klachten na een COVID-19 infectie verder onderzocht. 

Deel 1  

In het eerste deel van het onderzoek bestuderen we de soort klachten die mensen ervaren en de mate waarin deze klachten het dagelijkse functioneren belemmeren. Ook zijn we op zoek naar risicofactoren voor het hebben van langdurige klachten. Deelnemers ondergaan een uitgebreid neuropsychologisch onderzoek en vullen meerdere vragenlijsten in. Daarnaast wordt bij een aantal mensen metingen naar post exertionele malaise (PEM) gedaan. 

Deel 2 

In het tweede deel van het onderzoek bestuderen we een mogelijke onderliggende oorzaak van de langdurige klachten. Hierbij onderzoeken we of eventueel gevonden onstekingsprocessen in de hersenen samenhangen met de soort klachten en de ernst van de klachten die deelnemers hebben. Dit doen we met een PET scan en MRI scan. Met de PET scan meten we ontstekingsprocessen in de hersenen. Met de MRI scan meten we hersenstructuur en -functie.

Op dit moment zijn voor zowel deel 1 als deel 2 alle kandidaten benaderd. Voor deel 1 zijn alle mensen al gezien en worden nu de eerste resultaten bekeken. Voor deel 2 moeten nog een aantal deelnemers gescand worden, waarvan de meeste afspraken al gepland zijn. De analyses zijn in volle gang. Er zijn dus nog geen artikelen gepubliceerd met de resultaten. We verwachten einde zomer de eerste resultaten naar buiten te kunnen brengen. 

De allereerste twee deelnemers (twee deelnemers met langdurige klachten) lieten een heel opvallend beeld zien op de scan. Bij hen was er veel opname van de stof [18F]DPA-714 wat zou kunnen betekenen dat er ook veel ontstekingscelactiviteit bij deze mensen zou kunnen zijn. Dit hebben we kenbaar gemaakt aan collega-onderzoekers in een zogenaamde ‘pre-print’. Dit is nog niet een (in een wetenschappelijk tijdschrift) gepubliceerd artikel (Long COVID is associated with extensive in-vivo neuroinflammation on [18F]DPA-714 PET | medRxiv). De deelnemers die later zijn gescand laten een wisselend beeld zien, waarbij er deelnemers zijn die weinig opname van de genoemde stof vertonen en andere wat meer. Het is nog niet duidelijk of deze ontstekingscelactiviteit alleen bij mensen met klachten wordt gezien en of het ook verband houdt met de ernst van de klachten. De analyses van deze resultaten zijn momenteel in volle gang. Aangezien het een complex onderzoek betreft, kan dit enige tijd duren. Ook vinden we het belangrijk dat we de resultaten met collega-onderzoekers in de wereld kunnen bespreken. We verwachten in het najaar 2023 meer informatie naar buiten te kunnen brengen. 

Het is belangrijk om te realiseren dat deze scan in het kader van wetenschappelijk onderzoek plaatsvindt. Deze scan is buiten dit onderzoek niet beschikbaar. Ook is de waarde van een dergelijke scan voor de patiënt nog niet bekend.

De PET scan voor het meten van geactiveerde ontstekingscellen in de hersenen is heel complex en wordt alleen nog binnen wetenschappelijk onderzoek gebruikt. Het is daarom niet mogelijk zo’n PET scan of een verwijzing hiervoor aan te vragen. Daarbij is het onderzoek waarin deze PET scan gebruikt wordt nog in volle gang. Er wordt nog onderzocht of er geactiveerde ontstekingscellen te zien zijn (en zo ja, bij wie) en of dit ook verband houdt met de klachten die mensen ervaren.   
 

Het onderzoek is nog in volle gang en er kunnen nog geen conclusies getrokken worden. Tussentijdse bevindingen lijken wel aan te geven dat niet iedereen met langdurige klachten na een COVID-19 infectie geactiveerde ontstekingscellen op de PET scan laat zien.

Op dit moment zijn daar geen aanwijzingen voor. We zijn nog aan het onderzoeken of mensen met langdurige klachten na een besmetting COVID-19 meer geactiveerde ontstekingscellen in de hersenen hebben dan mensen zonder deze langdurige klachten.  

Op basis van dit onderzoek is daar geen indicatie voor.

Op dit moment is het onderzoek nog in volle gang en weten we nog niet of geactiveerde ontstekingscellen in de hersenen verband houden met klachten zoals hersenmist en hoofdpijn.

Op dit moment heeft het onderzoek voldoende deelnemers en is het dus niet mogelijk om u nog aan te melden.

Ja, er wordt op verschillende manieren samengewerkt met onderzoeksgroepen door heel Nederland. We hopen op die manier kennis te delen en combineren om zo de oorzaak van langdurige klachten na een COVID-19 infectie te achterhalen.