Als je weet dat je een pijnstiller inneemt, werkt die beter dan wanneer je je er niet van bewust bent dat je een medicijn inneemt, legt Evers uit. ‘Dat noemen we het placebo-effect.’ Traditioneel zien artsen de werkzaamheid van medicijnen als de allesbepalende factor voor succes van een behandeling. Maar uit onderzoek blijkt dat dat niet klopt: context, verwachtingen en vertrouwen spelen net zo goed een rol.

Het placebo-effect kan je inzetten als een arts een medicijn voorschrijft. Als die de verwachting uitspreekt dat het middel goed zal werken, zal de patiënt ervan uitgaan dat het middel ook echt gaat werken. Vertrouwen in de arts in combinatie met de positieve verwachting van de patiënt zorgt er dan voor dat het middel nog beter werkt.

Het placebo-effect is het grootst wanneer het wordt gekoppeld aan een eerder gebruikt goed werkend middel. Een positieve ervaring met een middel zorgt voor de verwachting dat het middel opnieuw zal werken.

Zo zorgt de positieve ervaring ervoor dat je lichaam vast geconditioneerd wordt op de werking van het middel. Als je bijvoorbeeld drie dagen een medicijn samen met een drankje inneemt, gaat je lichaam de smaak en geur van het drankje associëren met het medicijn. Als je vervolgens hetzelfde drankje krijgt met een placebo-pil, vertoont het lichaam dezelfde reactie als bij het echte medicijn. Dat wordt het associatie-effect genoemd. De reactie van het lichaam is gebaseerd op eerdere ervaringen.

Het omgekeerde effect bestaat ook: het nocebo-effect. Als je eerder misselijk bent geworden van een medicijn en je weet dat je datzelfde middel nog eens krijgt, kan de associatie ervoor zorgen dat je opnieuw misselijk wordt. Ook de bijsluiter kan een negatief effect hebben op de ervaring van medicijnslikkers. Een onderzoek waarbij mensen de bijsluiter lazen en vervolgens een neppil kregen, liet zien dat mensen dezelfde bijwerkingen en klachten kregen als mensen die een werkend medicijn slikten. Ze lazen dezelfde bijsluiter.

Bij kinderen werkt het placebo-effect iets beter dan bij volwassen. “Het kusje tegen de pijn” kan wonderen doen. Echt. Voor het placebo-effect is de menselijke ratio gewoonweg overbodig; bij dieren zien we soortgelijke effecten. Ratten die door een pijnstiller minder pijn ervoeren, hadden ook minder pijn nadat ze een placebo kregen. Uiteindelijk komt het placebo-effect neer op het leereffect, oftewel conditionering. Mensen én dieren reageren automatisch.

Dat betekent dat het placebo-effect een belangrijke rol kan spelen in de gezondheidszorg. In de klinische praktijk kan de placebo helpen bij het afbouwen van medicatie. Als er positieve associaties bestaan bij het bestaande medicijn, kunnen die hun werk doen bij de placebo.

Daarbij is het belangrijk dat artsen empathisch communiceren om het placebo-effect te versterken en zich bewust zijn van het nocebo-effect, waar negatieve verwachtingen juist het tegenovergestelde teweeg kunnen brengen.

De farmaceutische industrie kijkt met een mix van interesse en spanning naar de placebo. Dat het behandeleffect slechts deels is toe te schrijven aan een geneesmiddel is voor hen wel bekend, maar ook een lastig fenomeen. Bij geneesmiddelenonderzoek probeert men sec de werking van het middel te bewijzen. Daarvoor moet juist het placebo-effect worden uitgesloten. Uiteindelijk is het doel van Andrea Evers: effectievere behandelingen met minder medicijnen.

Op het NPO Luister Podcast Festival heb je misschien een doosje Focus placebo’s gekregen. Hoe je die gebruikt? Het gaat erom dat je werkelijk verwacht dat deze pillen gaan werken. Stel dus een concreet doel. Je wil bijvoorbeeld dat je hoofdpijn weggaat. Neem een pil, blijf erin geloven en de placebo doet haar werk. Inderdaad, een placebo kan dus zelfs werken als je weet dat het een placebo is.

Belangrijk hierbij is dat je misschien een eerdere ervaring hebt gehad met een soort gelijk pilletje. De witte pil in het doosje dat je kreeg op het NPO Luister Podcast Festival kun je associëren met paracetamol. Misschien herinner je je die keer dat je met hoofdpijn in bed lag te woelen, een paracetamol nam en vervolgens rustig in slaap viel. De positieve ervaringen met soortgelijke pillen maakt dat je verwacht dat de pil opnieuw iets positiefs voor je gaat doen.

Het klinkt te mooi om waar te zijn, maar Andrea Evers heeft in veel onderzoeken het effect wetenschappelijk aangetoond. Dit onderzoek laat zien dat conditionering en de manier waarop de arts communiceert van invloed zijn op het placebo- en nocebo-effect.

Lara Billie sprak met Andrea Evers op het NPO Luister Podcast Festival. Een van de mensen in het publiek stelt uiteindelijk de vraag of de placebo nu het wetenschappelijke bewijs is voor manifesteren. Toch niet helemaal. Luister zelf maar.

Andrea Evers is gezondheidspsycholoog aan de Universiteit Leiden en doet onderzoek naar het effect van factoren als stress en verwachting op ziekte en gezondheid.

Je kunt meer over haar lezen op haar uitgebreide eigen website.

Ze publiceert regelmatig over placebo's en nocebo's, recentelijk onder meer over:

• Het beïnvloeden van het insulinesysteem met het placebo-effect (link)
• Aangeleerde nocebo-effecten op de ervaring van pijn en jeuk (link)
• De optimale leer-cocktail voor placebo-pijnstillers (link)